7 Het beoordelen van klachten over etnisch profileren

7.1. Wat is etnisch profileren

Binnen en buiten de Douane is de laatste jaren veel aandacht voor het voorkomen van etnisch profileren. Het is een belangrijk en actueel onderwerp, ook in de klachtbehandeling.

De Nederlandse overheid heeft niet één officiële definitie van etnisch profileren. Volgens de definitie van de Nederlandse politie en Amnesty International is etnisch profileren: Het gebruikmaken van criteria als huidskleur, nationaliteit, etniciteit, taal of geloof bij opsporing of handhaving, terwijl dat niet objectief te rechtvaardigen is. De Douane sluit aan bij deze definitie, maar merkt hierbij op dat het onderwerp nog volop in beweging is en waarbij met veel aspecten rekening gehouden moet worden.

Volgens artikel 1 van onze Grondwet wordt iedereen die zich in Nederland bevindt, in gelijke gevallen gelijk behandeld. Dit is een belangrijke pijler van onze rechtstaat. In samenhang met het legaliteitsbeginsel betekent het gelijkheidsbeginsel dat de Douane objectief handelt bij het toepassen van zijn bevoegdheden. Met andere woorden: iedereen in gelijke gevallen moet een gelijke kans hebben om te worden geselecteerd voor een controle. Uiterlijke kenmerken zoals huidskleur en nationaliteit spelen hierbij geen rol.

7.2. Handelingskader objectief selecteren bij reizigers

Om etnisch profileren bij de controle van reizigers te voorkomen heeft de Douane het handelingskader objectief selecteren ontwikkeld. Zo’n controle heeft impact op reizigers omdat het een inbreuk is op de persoonlijke vrijheid. Maar een controle is ook een belangrijk contactmoment met een reiziger. Door het professionele optreden van de controlemedewerker kan het vertrouwen van de reiziger in de Douane worden versterkt. Het handelingskader kan daarbij helpen: als een reiziger bijvoorbeeld vraagt naar de reden van de controle, dan legt de Douane uit waarom de reiziger is geselecteerd. Het handelingskader beschrijft de basisprincipes van een goed uitgevoerde controle. Dit zijn: selecteren en informeren, uitleggen, bejegenen en reflecteren.

De Nationale ombudsman heeft het rapport Verkleurde beelden  geschreven. In het rapport verkleurde beelden geeft de Nationale ombudsman aan hoe de overheid moet omgaan met klachten over etnisch profileren.

7.3 Hoe behandel je een klacht over etnisch profileren?

• Neem de burger serieus: vraag en luister naar zijn ervaring en niet naar bewijs.
• Sta niet klaar met je oordeel: onderzoek wat er gebeurd is en hoe dit heeft kunnen gebeuren
• Ken het beoordelingskader en weet en deel waar de organisatie voor staat.
• Leer samen met de burger, betrokken medewerker én de hele organisatie van klachten: ga in gesprek en durf elkaar te bevragen en aan te spreken.

7.4 Hoe beoordeel je een klacht over etnisch profileren?

• Bij de vraag of etniciteit een rol speelde ligt de bewijslast bij de overheid en niet bij de burger
• Etniciteit rechtvaardigt in beginsel geen onderscheid
• Stel vast waar de klachtindiener een oordeel over wil en of je voldoende informatie hebt   verzameld om daarover een oordeel te geven
• Doe gedegen onderzoek: onderzoek alle relevante momenten en vraag kritisch door

Het rapport ‘Verkleurde beelden’ geeft voor klachtbehandelaren een aantal belangrijke kaders voor de behandeling (HS 8)  en beoordeling van klachten over etnisch profileren (HS 9). Zo ligt bij de vraag of etniciteit een rol speelde, de bewijslast bij de Douane en moet de Douane (ambtenaar) kunnen uitleggen waarom de burger is gecontroleerd.

Zie ook onderstaande kaders uit het rapport ‘Verkleurde Beelden, pagina 64 en 66.) Voor een volledig overzicht over de behandeling en beoordeling van klachten over etnisch profileren wordt verder volstaan met verwijzing naar het lezenswaardige rapport Verkleurde beelden. 

Speelde etniciteit een rol? Omkering van de bewijslast

Vaak is het moeilijk om de feiten vast te stellen bij klachten over etnisch profileren. Het gaat om het woord van de één tegen de ander. Of juist om de dingen die níét gezegd zijn. Over het algemeen zal een ambtenaar immers niet expliciet zeggen dat hij iemand staande houdt vanwege zijn etniciteit. Het is dan ook vrijwel onmogelijk voor een klachtindiener  om te bewijzen dat hij eruit is gepikt vanwege zijn etniciteit. Zelfs als alle signalen erop wijzen, weten we nog steeds niet zeker wat er omging in het hoofd van de ambtenaar. Het neerleggen van de bewijslast bij de burger is dan ook niet evenredig en in strijd met het behoorlijkheidsvereiste van fair play. Van de overheid mag worden verwacht dat zij kan uitleggen waarom zij handelt zoals zij doet. De burger mag verwachten dat de overheid kan uitleggen op basis waarvan hij geselecteerd is en in hoeverre etniciteit daarbij een rol heeft gespeeld. Dat betekent dat de overheidsinstantie inzichtelijk moet kunnen maken waarom bepaalde keuzes zijn gemaakt. Kan de overheidsinstantie dit niet? Dan heeft zij niet aannemelijk gemaakt dat etniciteit geen rol heeft gespeeld en zal ervan moeten worden uitgegaan dat dit wel het geval was.

Afwijkend gedrag

Als een ambtenaar aangeeft een burger eruit te hebben gepikt vanwege afwijkend gedrag, is het belangrijk daarop door te vragen. Was het gedrag echt afwijkend? En wordt dat gedrag voor alle mensen als afwijkend gezien, dus los van etniciteit? Het is aan de betrokken ambtenaar om uit te leggen waarom het gedrag als afwijkend moet worden beschouwd en in hoeverre etniciteit daarbij een rol heeft gespeeld. Wees daarbij extra alert op gedrag dat alleen voor mensen met een bepaalde etniciteit als afwijkend wordt beschouwd. Als gedrag alleen voor mensen van een bepaalde etniciteit als afwijkend wordt gezien, heeft etniciteit dus een rol gespeeld bij de keuze om iemand eruit te pikken. Belangrijk is om niet alleen naar het gedrag zelf te kijken, maar dat gedrag ook in de context te zien. Het is tot slot belangrijk om het gedrag van de klachtindiener te vergelijken met het gedrag van anderen. Was de klachtindiener de enige die zich zo gedroeg? Zo nee, waarom werd juist hij eruit gepikt en anderen niet?

7.5 Conclusie

De kern van een goede klachtbehandeling bij klachten over etnisch profileren verschilt uiteindelijk niet van de behandeling van andere klachten. Het gaat er voornamelijk om de burger serieus te nemen en het verhaal achter de klacht daadwerkelijk te willen leren kennen. Stel je open en nieuwsgierig op in het onderzoek naar wat er gebeurd is en hoe dat heeft kunnen gebeuren. En leer daarvan door hierover met elkaar in gesprek te gaan, elkaar te bevragen en aanspreken in het geval gedrag niet past binnen hetgeen je van een behoorlijke overheid mag verwachten.